પાણી શુદ્ધિકરણની પદ્ધતિઓ બનાવવી: એક વૈશ્વિક માર્ગદર્શિકા

સુરક્ષિત પીવાના પાણીની પહોંચ એ એક મૂળભૂત માનવ અધિકાર છે, છતાં વિશ્વભરમાં અબજો લોકો પાણીની અછતનો સામનો કરે છે અથવા દૂષિત સ્ત્રોતો પર આધાર રાખે છે. જાહેર આરોગ્યની સુરક્ષા માટે અસરકારક પાણી શુદ્ધિકરણ પદ્ધતિઓ બનાવવી અને તેનો અમલ કરવો અત્યંત મહત્વપૂર્ણ છે, ખાસ કરીને વિકાસશીલ દેશોમાં અને કટોકટીની પરિસ્થિતિઓ દરમિયાન. આ માર્ગદર્શિકા વિવિધ પાણી શુદ્ધિકરણ પદ્ધતિઓનું અન્વેષણ કરે છે, જેમાં સરળ ઘરેલું તકનીકોથી લઈને અદ્યતન ઔદ્યોગિક પ્રક્રિયાઓનો સમાવેશ થાય છે, જે વૈશ્વિક સ્તરે સ્વચ્છ અને સુરક્ષિત પીવાના પાણીની પહોંચ સુનિશ્ચિત કરવા માટે વ્યવહારુ જ્ઞાન પ્રદાન કરે છે.

પાણીના પ્રદૂષણને સમજવું

શુદ્ધિકરણની પદ્ધતિઓમાં ઊંડા ઉતરતા પહેલાં, પાણીના સામાન્ય પ્રકારના પ્રદૂષકોને સમજવું આવશ્યક છે:

• રોગકારક જીવાણુઓ: બેક્ટેરિયા, વાયરસ અને પ્રોટોઝોઆ જે કોલેરા, ટાઇફોઇડ તાવ અને મરડો જેવા જળજન્ય રોગોનું કારણ બને છે. ઉદાહરણોમાં ઈ. કોલાઈ, સાલ્મોનેલા, અને જિઆર્ડિયા લેમ્બલિયાનો સમાવેશ થાય છે.
• રસાયણો: ઔદ્યોગિક પ્રદૂષકો, જંતુનાશકો, ખાતરો અને સીસું, પારો અને આર્સેનિક જેવી ભારે ધાતુઓ. આ લાંબા ગાળાની સ્વાસ્થ્ય સમસ્યાઓનું કારણ બની શકે છે.
• કાંપ અને ડોહળાપણું: રેતી, કાંપ અને માટીના નિલંબિત કણો જે પાણીને વાદળછાયું બનાવે છે અને રોગકારક જીવાણુઓને આશ્રય આપી શકે છે.
• ઓગળેલા ઘન પદાર્થો: ખનિજો, ક્ષાર અને કાર્બનિક પદાર્થો જે પાણીના સ્વાદ, ગંધ અને દેખાવને અસર કરે છે.

ઘરગથ્થુ પાણી શુદ્ધિકરણ પદ્ધતિઓ

આ પદ્ધતિઓ વ્યક્તિગત ઘરો માટે વ્યવહારુ અને સસ્તું છે, ખાસ કરીને જ્યાં કેન્દ્રિય જળ ઉપચારની પહોંચ મર્યાદિત છે.

૧. ઉકાળવું

ઉકાળવું એ રોગકારક જીવાણુઓને મારવાની સૌથી સરળ અને સૌથી અસરકારક રીતોમાંની એક છે. પાણીને ઓછામાં ઓછું ૧ મિનિટ (૬,૫૦૦ ફૂટ/૨,૦૦૦ મીટરથી વધુ ઊંચાઈ પર ૩ મિનિટ) સુધી ઉકાળો. પીતા પહેલા પાણીને કુદરતી રીતે ઠંડુ થવા દો.

ફાયદા: સરળ, સુલભ, કોઈ વિશેષ સાધનોની જરૂર નથી (ફક્ત ગરમીનો સ્ત્રોત અને વાસણ). ગેરફાયદા: રસાયણો કે કાંપ દૂર કરતું નથી; ઉર્જા (બળતણ અથવા વીજળી) વાપરે છે.

૨. ગાળણ (ફિલ્ટરેશન)

ગાળણ કાંપ, બેક્ટેરિયા અને પ્રોટોઝોઆને દૂર કરે છે. ફિલ્ટરના ઘણા પ્રકારો છે:

• કાપડનું ગાળણ: મોટા કણોને ગાળવા માટે સ્વચ્છ કાપડ (દા.ત., સુતરાઉ)નો ઉપયોગ કરવાની એક સરળ પદ્ધતિ. વધુ સારા ગાળણ માટે કાપડને ઘણી વખત વાળો.
• સિરામિક ફિલ્ટર્સ: તેમાં નાના છિદ્રો હોય છે જે બેક્ટેરિયા અને પ્રોટોઝોઆને ફસાવે છે. ફિલ્ટરની અંદર બેક્ટેરિયાના વિકાસને રોકવા માટે ઘણીવાર ચાંદીથી ગર્ભિત કરવામાં આવે છે. અસરકારક અને પ્રમાણમાં સસ્તું.
• રેતીના ફિલ્ટર્સ: કાંપ અને રોગકારક જીવાણુઓને ગાળવા માટે રેતી અને કાંકરીના સ્તરોનો ઉપયોગ કરે છે. ધીમા રેતીના ફિલ્ટર્સ બેક્ટેરિયાને દૂર કરવામાં ખાસ કરીને અસરકારક છે. એક સામાન્ય ડિઝાઇનમાં કાંકરી, બરછટ રેતી અને ઝીણી રેતીના સ્તરોથી ભરેલું પાત્ર હોય છે, જેમાં પાણી ધીમે ધીમે નીચે ઉતરે છે.
• સક્રિય કાર્બન ફિલ્ટર્સ: ક્લોરિન, કાર્બનિક રસાયણો દૂર કરે છે અને સ્વાદ તથા ગંધમાં સુધારો કરે છે. અન્ય ગાળણ પદ્ધતિઓ સાથે જોડી શકાય છે.

ફાયદા: કાંપ અને રોગકારક જીવાણુઓને દૂર કરે છે; સ્વાદ અને ગંધમાં સુધારો કરી શકે છે (સક્રિય કાર્બન). ગેરફાયદા: ફિલ્ટર તત્વોની નિયમિત સફાઈ અથવા બદલીની જરૂર પડે છે; બધા વાયરસ કે રસાયણોને દૂર કરી શકતું નથી.

ઉદાહરણ: LifeStraw એ વૈશ્વિક સ્તરે, ખાસ કરીને આપત્તિ રાહત અને વિકાસશીલ દેશોમાં વપરાતું એક લોકપ્રિય પોર્ટેબલ વોટર ફિલ્ટર છે. તે એક સરળ, વ્યક્તિગત ગાળણ ઉપકરણ છે.

૩. સૌર જીવાણુ નાશકક્રિયા (SODIS)

SODIS સ્વચ્છ પ્લાસ્ટિકની બોટલોમાં રોગકારક જીવાણુઓને મારવા માટે સૂર્યપ્રકાશનો ઉપયોગ કરે છે. એક સ્વચ્છ, પારદર્શક પ્લાસ્ટિકની બોટલ (પ્રાધાન્યમાં PET) પાણીથી ભરો અને તેને ઓછામાં ઓછા ૬ કલાક સુધી સીધા સૂર્યપ્રકાશમાં રાખો. સૂર્યમાંથી આવતું યુવી-એ રેડિયેશન અને ગરમી પાણીને જંતુરહિત કરશે.

ફાયદા: સસ્તું, ટકાઉ, સહેલાઈથી ઉપલબ્ધ સામગ્રીનો ઉપયોગ કરે છે. ગેરફાયદા: સ્વચ્છ પાણી અને સૂર્યપ્રકાશની જરૂર છે; સમય માંગી લેનારું; રસાયણો કે કાંપ દૂર કરતું નથી.

ઉદાહરણ: ઘણા આફ્રિકન અને એશિયન દેશોમાં, ખાસ કરીને ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં જ્યાં અન્ય પાણી શુદ્ધિકરણ પદ્ધતિઓની પહોંચ મર્યાદિત છે, ત્યાં વ્યાપકપણે ઉપયોગમાં લેવાય છે. સંસ્થાઓ SODIS ને ઘરગથ્થુ સ્તરે પાણીનો ઉપચાર કરવાની સરળ અને અસરકારક રીત તરીકે પ્રોત્સાહન આપે છે.

૪. રાસાયણિક જીવાણુ નાશકક્રિયા

ક્લોરિન બ્લીચ અથવા આયોડિન જેવા રાસાયણિક જંતુનાશકો રોગકારક જીવાણુઓને મારી શકે છે. પાણીમાં યોગ્ય માત્રામાં જંતુનાશક ઉમેરો (ઉત્પાદકની સૂચનાઓનું કાળજીપૂર્વક પાલન કરો) અને પીતા પહેલા તેને ઓછામાં ઓછું ૩૦ મિનિટ સુધી રહેવા દો.

ફાયદા: પ્રમાણમાં સસ્તું, રોગકારક જીવાણુઓને મારવામાં અસરકારક. ગેરફાયદા: અપ્રિય સ્વાદ કે ગંધ છોડી શકે છે; બધા રોગકારક જીવાણુઓ સામે અસરકારક ન હોઈ શકે; રસાયણોનું કાળજીપૂર્વક માપન અને સંચાલન જરૂરી છે; ક્રિપ્ટોસ્પોરીડિયમ જેવા પ્રોટોઝોઅન સિસ્ટ્સ સામે બિનઅસરકારક.

ઉદાહરણ: શંકાસ્પદ પાણીની ગુણવત્તાવાળા વિસ્તારોમાં હાઇકર્સ, કેમ્પર્સ અને પ્રવાસીઓ દ્વારા પાણી શુદ્ધિકરણની ગોળીઓનો સામાન્ય રીતે ઉપયોગ થાય છે. આ ગોળીઓમાં સામાન્ય રીતે ક્લોરિન અથવા આયોડિન હોય છે.

સામુદાયિક પાણી શુદ્ધિકરણ પ્રણાલીઓ

આ પ્રણાલીઓ સમગ્ર સમુદાયોને સુરક્ષિત પીવાનું પાણી પૂરું પાડવા માટે બનાવવામાં આવી છે.

૧. ધીમું રેતી ગાળણ

વિશ્વના ઘણા સમુદાયોમાં મોટા પાયે ધીમા રેતીના ફિલ્ટર્સનો ઉપયોગ થાય છે. તેમાં રેતી અને કાંકરીનો એક પટ હોય છે જે સમય જતાં ધીમે ધીમે પાણીને ગાળે છે. રેતીની સપાટી પર એક જૈવિક સ્તર (બાયોફિલ્મ) બને છે, જે રોગકારક જીવાણુઓ અને કાર્બનિક પદાર્થોને દૂર કરવામાં વધુ મદદ કરે છે.

ફાયદા: રોગકારક જીવાણુઓ અને કાર્બનિક પદાર્થોને દૂર કરવામાં અસરકારક; સંચાલન માટે પ્રમાણમાં ઓછો ખર્ચ; ટકાઉ. ગેરફાયદા: મોટા જમીન વિસ્તારની જરૂર છે; ધીમો ગાળણ દર; નિયમિત જાળવણીની જરૂર છે.

ઉદાહરણ: યુરોપ અને વિકાસશીલ દેશોના ઘણા સમુદાયો પાણીના ઉપચારની પ્રાથમિક પદ્ધતિ તરીકે ધીમા રેતી ગાળણનો ઉપયોગ કરે છે.

૨. ઝડપી રેતી ગાળણ

ઝડપી રેતીના ફિલ્ટર્સ ધીમા રેતીના ફિલ્ટર્સ કરતાં બરછટ રેતી અને ઝડપી ગાળણ દરનો ઉપયોગ કરે છે. જમા થયેલા કાંપને દૂર કરવા માટે તેમને બેકવોશિંગની જરૂર પડે છે. નિલંબિત કણોને દૂર કરવા માટે ઘણીવાર રાસાયણિક કોએગ્યુલેશન અને ફ્લોક્યુલેશન સાથે વપરાય છે.

ફાયદા: ધીમા રેતીના ફિલ્ટર્સ કરતાં ઝડપી ગાળણ દર; ઓછા જમીન વિસ્તારની જરૂર છે. ગેરફાયદા: ધીમા રેતીના ફિલ્ટર્સ કરતાં વધુ ઉર્જા અને રસાયણોની જરૂર પડે છે; સંચાલન કરવું વધુ જટિલ છે.

ઉદાહરણ: ઘણા દેશોમાં મ્યુનિસિપલ વોટર ટ્રીટમેન્ટ પ્લાન્ટ્સમાં વ્યાપકપણે ઉપયોગ થાય છે.

૩. મેમ્બ્રેન ફિલ્ટરેશન

મેમ્બ્રેન ફિલ્ટરેશન પાણીમાંથી કણો અને રોગકારક જીવાણુઓને દૂર કરવા માટે અર્ધ-પારગમ્ય મેમ્બ્રેનનો ઉપયોગ કરે છે. માઇક્રોફિલ્ટરેશન, અલ્ટ્રાફિલ્ટરેશન, નેનોફિલ્ટરેશન અને રિવર્સ ઓસ્મોસિસ સહિત મેમ્બ્રેન ફિલ્ટરેશનના ઘણા પ્રકારો છે.

• માઇક્રોફિલ્ટરેશન (MF): બેક્ટેરિયા, પ્રોટોઝોઆ અને કેટલાક વાયરસને દૂર કરે છે.
• અલ્ટ્રાફિલ્ટરેશન (UF): બેક્ટેરિયા, પ્રોટોઝોઆ, વાયરસ અને કેટલાક મોટા અણુઓને દૂર કરે છે.
• નેનોફિલ્ટરેશન (NF): ઘણા ઓગળેલા ક્ષાર, વાયરસ અને કાર્બનિક અણુઓને દૂર કરે છે.
• રિવર્સ ઓસ્મોસિસ (RO): લગભગ તમામ ઓગળેલા ક્ષાર, ખનિજો અને કાર્બનિક અણુઓને દૂર કરે છે.

ફાયદા: રોગકારક જીવાણુઓ અને અન્ય પ્રદૂષકોને દૂર કરવામાં અત્યંત અસરકારક; ખૂબ શુદ્ધ પાણી ઉત્પન્ન કરી શકે છે. ગેરફાયદા: પ્રમાણમાં મોંઘું; મેમ્બ્રેન ફાઉલિંગને રોકવા માટે પૂર્વ-ઉપચારની જરૂર પડે છે; એક સાંદ્ર પ્રવાહ ઉત્પન્ન કરે છે જેનો નિકાલ કરવાની જરૂર પડે છે.

ઉદાહરણ: રિવર્સ ઓસ્મોસિસનો ઉપયોગ સામાન્ય રીતે ડિસેલિનેશન પ્લાન્ટ્સમાં દરિયાના પાણીમાંથી તાજું પાણી ઉત્પન્ન કરવા માટે થાય છે, ખાસ કરીને મધ્ય પૂર્વ અને ઓસ્ટ્રેલિયા જેવા શુષ્ક પ્રદેશોમાં.

૪. ક્લોરિનેશન

ક્લોરિનેશન એ સામુદાયિક પાણી પુરવઠાને જંતુરહિત કરવા માટે વ્યાપકપણે ઉપયોગમાં લેવાતી પદ્ધતિ છે. રોગકારક જીવાણુઓને મારવા માટે પાણીમાં ક્લોરિન ઉમેરવામાં આવે છે. ક્લોરિન ગેસ, સોડિયમ હાઇપોક્લોરાઇટ (બ્લીચ), અથવા કેલ્શિયમ હાઇપોક્લોરાઇટ તરીકે લાગુ કરી શકાય છે.

ફાયદા: રોગકારક જીવાણુઓને મારવામાં અસરકારક; પ્રમાણમાં સસ્તું; પુનઃ-દૂષણને રોકવા માટે શેષ જીવાણુ નાશકક્રિયા પૂરી પાડે છે. ગેરફાયદા: ટ્રાઇહેલોમિથેન્સ (THMs) જેવા જીવાણુ નાશકક્રિયાના ઉપ-ઉત્પાદનો (DBPs) ઉત્પન્ન કરી શકે છે; અપ્રિય સ્વાદ કે ગંધ છોડી શકે છે.

ઉદાહરણ: વિકસિત દેશોમાં મોટાભાગના મ્યુનિસિપલ વોટર ટ્રીટમેન્ટ પ્લાન્ટ્સ પ્રાથમિક જીવાણુ નાશકક્રિયા પદ્ધતિ તરીકે ક્લોરિનેશનનો ઉપયોગ કરે છે.

૫. યુવી જીવાણુ નાશકક્રિયા

યુવી જીવાણુ નાશકક્રિયા રોગકારક જીવાણુઓને મારવા માટે અલ્ટ્રાવાયોલેટ પ્રકાશનો ઉપયોગ કરે છે. પાણીને યુવી લેમ્પ્સ ધરાવતા ચેમ્બરમાંથી પસાર કરવામાં આવે છે, જે બેક્ટેરિયા, વાયરસ અને પ્રોટોઝોઆના ડીએનએને નિષ્ક્રિય કરે છે.

ફાયદા: રોગકારક જીવાણુઓને મારવામાં અસરકારક; જીવાણુ નાશકક્રિયાના ઉપ-ઉત્પાદનો ઉત્પન્ન કરતું નથી; સ્વાદ કે ગંધને અસર કરતું નથી. ગેરફાયદા: વીજળીની જરૂર પડે છે; શેષ જીવાણુ નાશકક્રિયા પૂરી પાડતું નથી; ડોહળા પાણીમાં બિનઅસરકારક.

ઉદાહરણ: મ્યુનિસિપલ વોટર ટ્રીટમેન્ટ પ્લાન્ટ્સ અને પોઇન્ટ-ઓફ-યુઝ વોટર ફિલ્ટર્સમાં વધુને વધુ ઉપયોગમાં લેવાય છે.

આપત્તિ રાહતમાં પાણી શુદ્ધિકરણ

કુદરતી આપત્તિઓ પછી, સુરક્ષિત પીવાના પાણીની પહોંચ ઘણીવાર ગંભીર રીતે જોખમાય છે. જળજન્ય રોગોના ફેલાવાને રોકવા માટે પાણી શુદ્ધિકરણ પદ્ધતિઓનો ઝડપી અમલ કરવો મહત્વપૂર્ણ છે.

પોર્ટેબલ વોટર ફિલ્ટર્સ: હલકા અને પરિવહન માટે સરળ, વ્યક્તિગત ઘરો અથવા નાના જૂથો માટે આદર્શ. LifeStraw, Sawyer ફિલ્ટર્સ અને સમાન ઉપકરણો.

પાણી શુદ્ધિકરણની ગોળીઓ: વિતરણ અને ઉપયોગમાં સરળ, ઓછી માત્રામાં પાણીને જંતુરહિત કરવા માટે અસરકારક.

મોબાઇલ વોટર ટ્રીટમેન્ટ યુનિટ્સ: સ્વ-સમાવિષ્ટ એકમો કે જે આપત્તિ-અસરગ્રસ્ત વિસ્તારોમાં પરિવહન કરી શકાય છે અને ઝડપથી સુરક્ષિત પીવાનું પાણી પૂરું પાડી શકે છે. આ એકમો ઘણીવાર ગાળણ, રિવર્સ ઓસ્મોસિસ અને યુવી જીવાણુ નાશકક્રિયા જેવી બહુવિધ ઉપચાર તકનીકોને જોડે છે.

કટોકટી માટે પાણીનો સંગ્રહ: શુદ્ધ પાણીને સંગ્રહ કરવા અને અસરગ્રસ્ત વસ્તીમાં તેનું વિતરણ કરવા માટે કામચલાઉ સંગ્રહ ટાંકીઓ અને બ્લેડર્સ.

ઉદાહરણ: ૨૦૧૦ના હૈતી ભૂકંપ પછી, અસંખ્ય સંસ્થાઓએ કોલેરાના ફેલાવાને રોકવા માટે પાણી શુદ્ધિકરણ એકમો તૈનાત કર્યા અને પાણી શુદ્ધિકરણની ગોળીઓનું વિતરણ કર્યું.

ટકાઉ પાણી શુદ્ધિકરણ ઉકેલો

લાંબા ગાળાની જળ સુરક્ષા માટે ટકાઉ પાણી શુદ્ધિકરણ પદ્ધતિઓ આવશ્યક છે. આ પદ્ધતિઓ સંસાધન કાર્યક્ષમતા, પર્યાવરણીય સુરક્ષા અને સમુદાયની ભાગીદારીને પ્રાથમિકતા આપે છે.

વરસાદી પાણીનો સંગ્રહ: છત પરથી વરસાદી પાણી એકત્ર કરવું અને પછીના ઉપયોગ માટે તેનો સંગ્રહ કરવો. તેનો ઉપયોગ પીવા, સિંચાઈ અથવા અન્ય હેતુઓ માટે કરી શકાય છે. યોગ્ય ગાળણ અને જીવાણુ નાશકક્રિયાની જરૂર છે.

નિર્મિત વેટલેન્ડ્સ: કૃત્રિમ વેટલેન્ડ્સ કે જે ગંદા પાણીના ઉપચાર માટે કુદરતી પ્રક્રિયાઓનો ઉપયોગ કરે છે. છોડ અને સૂક્ષ્મજીવો પાણીમાંથી પ્રદૂષકોને દૂર કરે છે.

સૌર જળ જીવાણુ નાશકક્રિયા (SODIS): ઉપર વર્ણવ્યા મુજબ, સૂર્યપ્રકાશનો ઉપયોગ કરીને પાણીને જંતુરહિત કરવાની એક સરળ અને ટકાઉ પદ્ધતિ.

સમુદાય-સંચાલિત જળ પ્રણાલીઓ: પાણી શુદ્ધિકરણ પ્રણાલીઓ જે સમુદાયની માલિકીની અને સંચાલિત હોય છે. સ્થાનિક નિયંત્રણ અને ટકાઉપણું સુનિશ્ચિત કરે છે.

ઉદાહરણ: વિશ્વના ઘણા ભાગોમાં, ખાસ કરીને વિકાસશીલ દેશોમાં, વરસાદી પાણીનો સંગ્રહ એ એક પરંપરાગત પ્રથા છે જેને ટકાઉ જળ સ્ત્રોત તરીકે પુનર્જીવિત કરવામાં આવી રહી છે.

પડકારો અને વિચારણાઓ

પાણી શુદ્ધિકરણ પદ્ધતિઓનો અમલ કરવામાં અનેક પડકારોનો સામનો કરવો પડે છે:

• ખર્ચ: કેટલીક શુદ્ધિકરણ પદ્ધતિઓનો અમલ અને જાળવણી ખર્ચાળ હોઈ શકે છે.
• માળખાકીય સુવિધાઓ: પાઇપલાઇન્સ, સંગ્રહ ટાંકીઓ અને ટ્રીટમેન્ટ પ્લાન્ટ્સ જેવી પૂરતી માળખાકીય સુવિધાઓની જરૂર છે.
• જાળવણી: પ્રણાલીઓનું સંચાલન અને જાળવણી કરવા માટે નિયમિત જાળવણી અને પ્રશિક્ષિત કર્મચારીઓની જરૂર છે.
• સમુદાયની સ્વીકૃતિ: સમુદાયની ભાગીદારી અને શુદ્ધિકરણ પદ્ધતિઓની સ્વીકૃતિની જરૂર છે.
• નિયમનો: સુરક્ષિત પીવાનું પાણી સુનિશ્ચિત કરવા માટે કડક પાણી ગુણવત્તાના નિયમનો લાગુ કરવાની જરૂર છે.

નિષ્કર્ષ

બધા માટે સુરક્ષિત પીવાના પાણીની પહોંચ સુનિશ્ચિત કરવા માટે અસરકારક પાણી શુદ્ધિકરણ પદ્ધતિઓ બનાવવી અત્યંત મહત્વપૂર્ણ છે. સરળ ઘરગથ્થુ તકનીકોથી લઈને અદ્યતન સામુદાયિક પ્રણાલીઓ સુધી, વિવિધ જરૂરિયાતો અને પડકારોને પહોંચી વળવા માટે વિવિધ વિકલ્પો ઉપલબ્ધ છે. વિવિધ પદ્ધતિઓ અને તેમની મર્યાદાઓને સમજીને, અને ટકાઉ ઉકેલોને પ્રાથમિકતા આપીને, આપણે એવા ભવિષ્ય તરફ કામ કરી શકીએ છીએ જ્યાં દરેકને આ આવશ્યક સંસાધનની પહોંચ હોય. પાણી શુદ્ધિકરણ તકનીકોની કાર્યક્ષમતા, પરવડે તેવી ક્ષમતા અને ટકાઉપણું સુધારવા માટે સતત સંશોધન અને વિકાસ પણ મહત્વપૂર્ણ છે.